پس از آزادی موصل، اهل سنت عراق با وجود رقابتهای درون گفتمانی، تلاش میکنند تا به مرجعیت سیاسی مشخصی دست یابند تا زمینه ی حضور موثرتر در معادلات سیاسی عراق را در مقابل شیعیان داشته باشند، آنها با برگزاری کنفرانسهایی در کشورهای منطقه و اروپا سعی کرده اند هماهنگی میان خود را با سازوکارهای مشخصی ساماندهی کنند، اما واقعیت این است که این نشستها هم خالی از رقابتهای حزبی و جریانی نبوده است.

بر همین اساس در این نوشتار، در پی تحلیل اصلی ترین گروهها و جریانها مطرح در میان اهل سنت عراق برآمدهایم. 

بررسی جریانات و گروههای مطرح سنی در عراق امروز از منظرهای متفاوتی مورد ارزیابی قرار گرفته است و به علت تشتت نگاه ها، ضعف ساختاری و کژکاردکردی هر کدام، ما با جریانات مختلف سنی روبرو هستیم.

در حقیقت، جریانات سنی به علت عدم انسجام و وحدت سیاسی و نبود مرجعیت مشخص و سرسپردگی به کشورهای سنی منطقه، نتوانسته اند همانند جریانات شیعی تداوم و پایداری بسیاری یابند. به طورکلی میتوان چهار جریان اصلی را در میان اهل تسنن عراق برشمرد که عبارتند از: هیئت علمای مسلمین عراق، جماعت علمای عراق، حزب اسلامی عراق و جنبش وفاق ملی عراق.

هر یک از احزاب فوق دارای رویکردهای متفاوتی بوده و الگوهای رفتاری بعضاً متعارضی را در پیش گرفته اند. جماعت علمای عراق با همراهی دولت و با درکی صحیح از تحولات به نیات کنشگران مداخله گر پی برده است و مانع از پیاده شدن اهداف تجزیه طلبانه و مغرضانه کشورهای سنی گردد. سه جریان دیگر اهل تسنن با وجود افتراقات در برخی وجوه، عمدتاً دنباله رو اهداف نخبگان و رهبران خود از یکسو و کشورهای منطقه از سوی دیگر شده اند.

چنانچه آنها با این تصور که میتوان کردهای عراق را مستقل نمود، میتوان به مشکلات عراق خاتمه داد. آنها غافل از دو نکته بودهاند. نخست، گروههای شیعی که اکثریت جامعه عراق را در دست دارند، همواره وحدت عراق را خواستار بوده و مورد بازسازی قرار دهند. دوم، هرگونه طرح کشوری  پسا داعش جدا از هرگونه تعارضات قومی و مذهبی تلاش داشته، عراق را در مرحله مستقل برای سنیها یا اکراد مقدمه تجزیه عراق است

مسئله لاینحل هویت

با نگاهی کوتاه به اغلب تحولات خاورمیانه نوین نشان میدهد که به سختی میتوان موردی را یافت که به نحوی با مقوله هویت درارتباط نباشد.

با بررسی تحولات حزب عدالت و توسعه و نحوه کنش آن در قبال کردها، صف آرایی های گروههای مختلف در عراق و سوریه و یمن، تفکیکها و تمایزات هویتی در لبنان، نحوه افول اخوان المسلمین در مصر و بهار اسلامی در تمام کشورهایی که شاهد آن بودیم، همگی با هویت در تداخل اند. در سطح پنهانی تر نیز حتی در میان جریانات تکفیری و افراطی در خاورمیانه نیز هویت باعث شکل دهی گروه های مختلف شده است. هویت در میان کشورهایی که مذهب دارای نقشی تعیین کننده است، جایگاه تحلیلی بیشتری دارد به عنوان مثال ایران و عربستان سعودی

تقسیمات و الگوی اهل سنت

بیشتر اهل تسنن عراق در مرکز این کشور و در راستای رودهای فرات و دجله در شمال بغداد زندگی می کنند. بیش از نیمی از سنیهای عرب در شهرهای بزرگی همچون بغداد و شهر شمالی موصل حضور دارند. تعداد اندکی از آنها نیز در شهر جنوبی بصره و در امتداد مرز کویت و عربستان زندگی می کنند.

در حالی که بیشتر سنی های عراق را اعراب تشکیل می دهند، نزدیک به 15 درصد از آنها کرد هستند. تقریبا تمام سنیهای کرد در مناطق شمالی این کشور زندگی می کنند که بیشتر آنها، شافعی مذهب هستند.

الگوی حاکم برفرآیند ملت سازی در عراق از زمان ملک فیصل تا زمان سقوط صدام حسین، از نوع همانندسازی اجباری یا ادغام تحمیلی و سرکوبگرانه گروههای قومی کُرد، ترکمن و ارمنی در هویت ملی عربی و نیز سرکوب شیعیان از سوی اقلیت حاکم عرب زبان سنی مذهب بوده است. در واقع زمینه های داخلی چون تعارض عمیق بین اهل سنت و شیعیان و احساس محرومیت نسبی اهل سنت و همچنین رویکرد خشن تکفیریهای داعشی نسبت به شیعیان که برای برخی از مردم سنی عراق جذاب می نمود را باید جزو زمینه های داخلی قدرتگیری تکفیریها در عراق در نظر گرفت.

در این میان نکته حائز اهمیت آن است که حتی با فرض نابودی داعش، نارضایتی اهل سنت از بین نرفته و آنها جذب جریانات دیگری خواهند شد. در سالهای اشغال عراق، شبه نظامیان سنی نیز در عراق در قالب گروهها و سازمانهای مختلفی شکل گرفته اند و عمده ترین آنها عبارتند از: سازمان جهادالقاعده در سرزمین راندین ارتش اسلامی در عراق، ارتش انصار سنی) جبهه اسلامی مقاومت عراق، جبهه ملی قومی، اسلامی در عراق مجلس شورای مجاهدین ، مقاومت اسلامی ملی مناصر و اهل سنت، ارتش عمر جنبش اسلامی مجاهدین، هیأت دعوت ارشاد و فتوی ارتش مجاهدین، سربازان صحابه.

حزب بعث و عراق نوین

در کنار احزاب مطرح فوق باید از حزب بعث را نیز به علت رابطه با برخی جریانات نام برد، هر چند انتظار نقش آفرینی آن به علت نبود پایگاه مردمی و گذشته تاریک در آینده عراق وجود ندارد. پس از دهه ها تمایلات قومگرایانه و با فشار دول استعماری، سرانجام، میشل عفلق در سال 1948 آن را در عراق تأسیس کرد. باید گفت که، شکل گیری داعش فرصتی برای بازیافت قدرت توسط بعثی ها تعبیر می شود . بسیاری از سران حزب بعث بعد از سقوط موصل به دست داعش به فعالیت های علنی بازگشته و آرزویی را که حزب بعث از سال 2003 در رؤیای تحقق آن بود به واقعیت تبدیل کرد .

رابطه بعثیها با داعش چنان بوده که بعثیهای سابق مهم ترین سهامداران داعش میباشند و بسیاری از رهبران داعش از افسران دوران رژیم بعث میباشند روابط داعش و حزب بعث رابطه تاکتیکی است.

بعث رابطهای تنگاتنگ میدانی و نظامی با داعش دارند. با این که بعثی ها تفکراتی کاملاً لاییک دارند، ولی توانستند از خشونتهای داعش برای بهره برداری ابزاری استفاده نمایند. به محض این که داعش به سمت موصل حرکت نمود، با کمک افسران حزب بعث و باقیمانده عوام این حزب و از جمله استاندار موصل (النجفی) توانستند استان موصل را تصرف نمایند

 نتیجه گیری

بنابراین، به طور خلاصه باید گفت که، تحولات عراق در دهه اخیر بیشک اغلب پژوهشگران مطالعات سیاسی را درگیر خود نموده است. عراق نوین پس از حمله یکجانبه گرایانه واشنگتن به بهانه 11 سپتامبر و سقوط رژیم بعث با خلأ امنیتی روبرو شد. از یک عدم سهیم سازی برخی از گروه ها و مذاهب در دوران نوری مالکی باعث شد تا میزان نارضایتی به حدی گسترده شود که عراق سرزمینی مستعد برای رشد جریانات تکفیری شد که توسط قدرتهای غربی و متحدان خاورمیانه ای شان هدایت میشد.

جریانات سنی در عراق مانند هیئت علمای مسلمین، جمعات علمای عراق، حزب اسلامی عراق، ائتلاف میهنی و غیره در کنار جریانات شیعی، تحولات عراق را شکل میدهند.

در مورد جریانات سنی باید گفت که، این جریانات غافل از آنند که برای اتحاد و وفاق باید بر ارزشهای ملی و مذهبی مشترک و زمینه های اجتماعی و فرهنگی در عراق تکیه کنند و براساس آن به توفیق برسند، نه براساس گروکشی سیاسی و جذب سرمایه های کنشگران خارجی. بی توجه ی به سرمایه های اجتماعی و مردمی عراق در حقیقت جریانات سنی را به سمت انحراف و نابودی خواهد کشید و بر وحدت ملی عراق نیز آسیب وارد خواهد نمود.

پیامد این سناریو برای عراق تضعیف دولت مرکزی و وحدت ملی در عراق است و این همان بستری است که زمینه های رشد جریانات تکفیری و تجزیه گرا را فراهم خواهد آورد. حامیان جریانات تکفیری در عراق نیز به دنبال عدم انسجام ملی در عراق ذیل سایه اسلام، عدم وفاق جریانات سنی و از بین بردن سرمایه های اجتماعی و مردمی اهل سنت می باشند تا هرگونه زمینه شکل گیری عراقی واحد در پرتو دین اسلام زدوده شود.