به مناسبت هفته دفاع مقدس، سایت رسمی دفتر مقام معظم رهبری پیام رادیویی ایشان در آغاز تجاوز رژیم بعث را در قالب یک کلیپ تصویری منتشر کرد. ایشان در آن زمان به عنوان نماینده حضرت امام خمینی پیامی را خطاب به ملت ایران صادر می‌کنند که در بخشی از آن بر نقش فعال ارتش در مرزبانی از حریم ایران اسلامی و هوشیاری نسبت به رژیم بعثی حاکم بر عراق تأکید شده است.
پایگاه خبری تحلیلی ایران زمین به همین مناسبت در گزارشی اختصاصی به بازخوانی نقش ارتش جمهوری اسلامی ایران در دفاع از تمامیت ارضی کشور می‌پردازد. این گزارش در دو قسمت ارائه می‌گردد. در قسمت نخست، به تفصیل در مورد مشکلات ساختاری و محدودیت‌های ارتش در ابتدای تجاوز صدام واکاوی شد. در این تحلیل که هم‌اکنون پیش روی شماست، به نقش فعال و مؤثر ارتش در دفاع از تمامیت ارضی اختصاص دارد. در واقع ارتش جمهوری اسلامی ایران علیرغم تمام مشکلاتی که با آن مواجه بود - که در قسمت نخست تشریح شدند – محکم و قاطع در برابر دشمن بعثی ایستاد و از خاک میهن دفاع کرد.

جلوه‌هایی از موفقیت ارتش در دفاع از میهن

همان طور که در قسمت نخست تشریح شد، ارتش در زمان تجاوز دشمن بعثی با مشکلات ساختاری و بنیادین بسیار بزرگی مواجه بود؛ به طوری که صدام انتظار داشت ارتش فاقد توان و حتی اراده کافی برای مقابله با تجاوز آن‌ها باشد. به همین جهت با رجزخوانی ویژه و روحیه بسیار بالایی به مرزهای ایران اسلامی حمله کردند. در همین راستا صدام جنگ با ایران را قادسیه دوم نامگذاری کرد؛ طه یاسین رمضان معاون اول نخست وزیر عراق در شروع جنگ اعلام کرد: «این جنگ به پایان نخواهد رسید، مگر اینکه رژیم حاکم بر ایران سرنگون شود.» و طارق عزیز معاون نخست وزیر عراق گفت: «وجود پنج ایران کوچک بهتر از ایران واحد است.... سعی خود را متوجه تجزیه ایران خواهیم کرد.»
با این وجود مقاومت ویژه ارتش درس بزرگی به صدام داد تا تنها یک هفته بعد از دستور آغاز حمله سراسری به ایران، خواستار آتش‌بس شود! در قسمت دوم این گزارش، به بخشی از اقدامات تأثیرگذار ارتش جمهوری اسلامی ایران که معادلات نظامی جنگ را تغییر داد، اشاره می‌کنیم:

درنگی در نقش ارتش جمهوری اسلامی در دفاع مقدس

مشاهده

 پیش‌بینی حمله ارتش عراق به خاک‌های سرزمینی ایران اسلامی

یکی از سئوالات و ابهاماتی که در جنگ مطرح می‌گردد، این پرسش است که چرا مقامات عالی و نهادهای نظامی تهران در برابر تجاوز ارتش عراق غافلگیر شدند و این موضوع را پیش‌بینی نکرده بودند؟ در این مورد باید نکات ذیل را مورد توجه قرار داد.
برابر اسناد منتشره، ارتش جمهوری اسلامی تجاوز احتمال عراق را پیش‌بینی کرده بود. در همین راستا گزارشی در ۷۶ صفحه با عنوان «طرح ابوذر» با طبقه‌بندی «به کلی سری» پیش از آغاز تجاوز توسط ارتش تدوین و در اختیار بنی صدر رئیس جمهور وقت قرار گرفت. در این گزارش، احتمال تجاوز عراق پیش‌بینی و راهکارهایی برای مقابله با این تجاوز پیشنهاد شده بود. منبع اطلاعات مطروحه دال بر برنامه عراق برای حمله به ایران، «برخی هشدارهای دیپلماتیک»، «گزارش‌های اطلاعاتی از مشاهدات مرزی» و «رصدهای فعال عناصر اطلاعاتی ارتش و ژاندارمری» بوده است. از نکات جالب این گزارش، بند «ت» آن است که در واقع «پیش‌فرض»های ارتش برای طراحی نقشه مقابله با تجاوز بوده است. این پیش‌فرض‌ها چند ماه بعد و با آغاز تجاوز رژیم صدام، محقق شدند.

سرعت عمل نیروی هوایی و تغییر موازنه جنگ به سود ایران

تجاوز سراسری ارتش عراق به مرزهای ایران اسلامی در روز ۳۱ شهریور سال ۱۳۵۹ آغاز شد. تنها دو ساعت بعد از آغاز این عملیات، دو بمب‌افکن از پایگاه شکاری بوشهر به پرواز درآمده و پایگاه‌های هوایی «الشعیبیة» و «کوت» را بمباران کردند. ۲ ساعت پس از آن نیز دو فروند بمب‌افکن از پایگاه شهید نوژه همدان به پایگاه‌های هوایی عراق حمله کردند تا دشمن بعثی یقین کند ارتش ایران برای مقابله با این تجاوز بسیار جدی است. در این روز دو خلبان سلحشور ایرانی به نام‌های «محمد صالحی» و «خالد حیدری» به شهادت رسیدند.
اما کارزار اصلی ایران فردای آن روز رقم خورد. در روز اول مهرماه ۱۳۵۹ در حالی که ارتش عراق در دومین روز تجاوز خود به ایران در حال نبرد با نیروهای مرزبانی نیروی زمینی ارتش بود، نیروی هوایی عملیات تاریخی «سایه البرز» یا «کمان ۹۹» را کلید زد. در این عملیات، ۱۴۰ فروند هواپیمای جنگنده از نوع F-4 و F-5 طی ۳۰۰ سورت پروازی، نقاط مختلف و حساس ارتش عراق را در مناطق و شهرهای «بغداد»، «ام القصر»، «کرکوک»، «موصل»، «رشید»، «حبانیه»، «ناصریه»، «شعیبیه»، «کوت» و «المثنی» بمباران کردند. علاوه بر ۱۴۰ بمب‌افکنی که وارد آسمان عراق شدند، ۶۰ فرودند هواپیمای نظامی دیگر از آسمان ایران وظیفه پشتیبانی از بمب‌افکن‌های F-4 و F-5 را بر عهده داشتند.
در نتیجه این عملیات، پایگاه‌های هوایی ارتش عراق تا چند هفته غیرعملیاتی ماندند و نیروی زمینی این رژیم از پشتیبانی بمب‌افکن‌ها و نیروی هوایی این کشور محروم ماند. پایگاه هوایی رشید به عنوان یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های هوایی عراق، تا ۶۹ روز نتوانست عملیاتی شود. هم‌چنین پدافند ضدهوایی رژیم عراق نیز از کار افتاد؛ زیرا رادارها و سامانه‌های ضدهوایی عراق در فاز نخست این عملیات هدف حملات قرار گرفتند. گفته می‌شود مجموعا بیش از ۵۵ درصد توان نیروی هوایی عراق در این حملات از بین رفت.

لازم به ذکر است که علاوه بر پایگاه‌های هوایی و پدافندی، برخی پایگاه‌های مهم اقتصادی و نیروی زمینی عراق نیز در این عملیات منهدم شدند. به عنوان نمونه «پالایشگاه نفت کرکوک»، «میدان نفتی بصره»، «چاه‌های نفت میدان باباگرگر» و «مخازن روزمینی نفت موصل» و «تأسیسات گازی میدان کرکوک» در میان نهادهای اقتصادی و پل‌های ارتباطی تنومه و بصره به عنوان مسیر مهم نقل و انتقال لجستیک نیروی زمینی عراق تخریب شدند.
این عملیات علاوه بر ابعاد مهم نظامی و اقتصادی، دارای برخی ویژگی‌های فنی قابل توجه نیز هست که دقت در آنان می‌تواند گوشه‌ای از سلحشوری‌های نیروی هوایی ارتش را بیان کند. امیر سرتیپ دوم مسعود بختیاری از طراحان نقشه‌های عملیات در این مورد می‌گوید: «طبق قوانین بین المللی ،خلبانی که شش ماه پرواز نکرده باشد،آمادگی مجوز انجام ماموریت ندارد. این در حالی است که از آخرین پروازهای آزمایشی نیروی هوایی دو سال می‌گذشت و هیچ خلبانی طی دو سال منتهی به جنگ پرواز نداشته است.

اما تنها دو ساعت پس از شروع تجاوز عراق، چهار فروند هواپیمای شکاری از بوشهر پرواز می‌کنند و دو ساعت بعد نیز چهار هواپیما از پایگاه شهید نوژه همدان به پرواز در می آیند و به شعیبیه،کرکوک و موصل حمله می کنند. روز بعد هم عملیات کمان 99 شاهکار نیروی هوایی و پرواز 140 فروند هواپیما و 300 سورتی پرواز را داریم. شاید تعجب کنید که 140 فروند 300 سورتی،تعدای از جنگنده ها 2 تا 3 بار پرواز کردند.عراق،در همان نیمه روز نخست و روز دوم چنان پاسخ قاطع و محکمی از نیروی هوایی ارتش ما دریافت کرد که کاملا به اشتباه خود در راهبردش پی برد.»
نیروی هوایی پس از عملیات سایه البرز نیز به حملات خود علیه دشمن بعثی ادامه داد؛ به طوری که تنها طی یک ماه نخست جنگ تحمیلی، ۱۷ خلبان نیروی هوایی شهید شدند.

توقف پیشروی ماشین نظامی عراق

در نتیجه مقاومت نیروی زمینی و ژاندارمری در برابر تجاوزرات نیروی زمینی ارتش عراق و در ادامه پاسخ کوبنده نیروی هوایی، ماشین نظامی ارتش عراق کند شد و نهایتا آن‌ها پشت آب‌های کرخه و کارون متوقف شدند!

امیر سرتیپ بختیاری در این مورد می‌گوید: «به نظر من متوقف کردن عراق،بزرگ ترین و مهم ترین اقدامی بوده که از نظر تاکتیکی و رزمی در ابتدای جنگ انجام شده است.»

امیر سرتیپ دوم علی نیک فرد در این مورد ادامه می‌دهد: «من موافقم که بزرگ‌ترین افتخاری که ارتش دارد، متوقف کردن دشمن است؛ قبل از این‌که به اهدافش برسد. دانش نظامی می‌گوید وقتی در مقابل دشمن توان نظامی اندکی داری، تحرک کمی داری و از پشتیبانی هوایی مناسبی برخوردار نیستی، باید "عملیات تاخیری" انجام دهی. ما باید از مزایای موجود خوب استفاده می‌کردیم. این مزایا لب مرز وجود نداشت، بلکه رودخانه‌های کرخه و کارون بودند.»
به هر حال، این مسلم است که صدام در حالی که امیدوار بود به سرعت قوای نظامی ایران را در هم شکند، تنها یک هفته پس از آغاز تجاوز پیشنهاد آتش بس را مطرح کرد که به اندازه کافی گویاست. در این مورد باید توجه داشت که قهرمانان سلحشور مردمی داوطلب که در قالب نیروهای بسیج و سپاه سازماندهی شده بودند، نقش بسیار مؤثری در مقابله با ارتش عراق داشتند؛ اما در شهریور و مهر ۱۳۵۹ هنوز نیروهای بسیج مردمی به شکل گسترده سازماندهی نشده بودند و عملا ارتش و ژاندارمری نقش اصلی را بر روی زمین ایفا کردند.

مرزبانی ارتش و اقدامات پدافندی

یکی از مواردی که در ارزیابی عملکرد ارتش در دفاع مقدس باید مورد توجه قرار گیرد، مأموریت «پدافندی» یا اصطلاحا «حفظ خطوط» است که منحصرا بر عهده ارتش بوده است.

امیر سرتیب فرض الله شاهین راد در این مورد می‌گوید: « تا آخرین روز جنگ، ارتش نه‌تنها در آفند بلکه در پدافند هم حضور داشت. نیروهای مردمی، خط پدافندی نداشتند؛ البته ساختارشان هم اجازه نمی‌داد. آن‌ها در عملیات‌ها حضور پررنگی داشتند، ولی پس از عملیات خط پدافندی را ارتش حفظ می‌کرد. یعنی ارتش 1200 تا 1800 کیلومتر خط پدافندی را نگه داشته بود.»

تردیدی نیست که در طول جنگ‌های بلندمدت مانند جنگ ۸ ساله جمهوری اسلامی و رژیم بعث حاکم بر عراق، حفظ خطوط عملیاتی و پدافندی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است؛ به طوری که حتی آن را باید مهم‌تر از عملیات‌های آفندی دانست!

عملیات مروارید و نابودی نیروی دریایی عراق

در بررسی عملکرد ارتش در دفاع مقدس، بازخوانی تجربه شیرین عملیات مروارید خالی از لطف نیست. عملیات مروارید در ۷ آذرماه ۱۳۵۹ و تنها در فاصله کم‌تر از ۷۰ روز از آغاز تجاوز رژیم بعث صورت گرفت و در نتیجه این عملیات، نیروی دریایی عراق به محاق رفت و تا پایان جنگ، عملا ایران حکمران مطلق خلیج فارس بود و عراق نتوانست نیروی دریایی خود را بازسازی کند!
در این عملیات نیروی دریایی با پشتیبانی نیروی هوایی، دو سکوی مهم نفتی «البکر» و «الامیه» را در بندر ام القصر منهدم کرد. در جریان این عملیات، ۴ فروند قایق موشک‌انداز عراقی کلاس «اوزا» و ۷ فروند شناور دیگر عراقی غرق شده و ۶ فروند میگ-۲۳، یک فروند میگ-۲۱ و یک فروند بالگرد سوپر فرلون نیروی هوایی عراق سرنگون شدند.
در آن زمان بخش مهمی از بارگیری و تخلیه کالا برای عراق از طریق بندر ام‌القصر که در ساحل غربی اروند رود است، انجام می‌گرفت. و بخش مهمی از صدور نفت عراق هم از طریق دو سکوی عظیم نفتی به نام‌های «البکر» و «الامیه» واقع در مصب اروندرود عملی می‌شد. در روز هفت آذر ۱۳۵۹ در عملیات مروارید این سکوهای نفتی منهدم شدند و عملاً صدور نفت عراق از طریق دریا قطع گردید. بدین ترتیب، رفت و آمد کشتی‌های نفت‌کش و تجاری برای کشور عراق که از این طریق انجام می‌گرفت و برای عراق در زمان جنگ نقش اساسی و تعیین‌کننده داشت، ناممکن شد.
از سوی دیگر نیروی دریایی عراق در این عملیات تقریبا به طور کامل منهدم شد و تا پایان جنگ قادر به ایفای نقش مؤثر نبود. در نتیجه ایران در این زمینه قاطعانه در برابر عراق به قدرت برتر تبدیل شد.

تأسیس قرارگاه کربلا و تغییر معادلات جنگ

یکی از رویدادهای مهم دفاع مقدس تأسیس «قرارگاه کربلا»ست که به ابتکار سرلشکر شهید صیاد شیرازی صورت گرفت. بعد از موفقیت در اجرای عملیات «ثامن الائمه» و افزایش قابل توجه حضور نیروهای مردمی و سپاه در خطوط مقدم نبرد با دشمن بعثی، سرلشکر علی صیاد شیرازی به عنوان فرمانده جدید نیروی زمینی ارتش پیشنهاد داد تا قرارگاه واحدی برای هماهنگی یگان‌های حاضر در عملیات‌های ارتش، سپاه و حتی جهاد سازندگی تشکیل شود. در همین راستا قرارگاه «کربلا» تأسیس شد که عملیات‌هایی مانند «طریق القدس» (آزادسازی بستان)، «فتح المبین» (آزادسازی ۲۵۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران و اسارت ۱۵۰۰۰ سرباز عراقی)، «بیت المقدس» (آزادسازی خرمشهور هویزه، انهدام ۲۰ درصد توان رمزی ارتش عراق، آزادسازی بیش از ۵۰۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران و...) نتیجه آن بود.
در واقع با تأسیس قرارگاه کربلا و هم‌افزایی شکل گرفته میان ارتش و سپاه، موازنه قوا به سود ایران تغییر کرد و ایران در برابر تجاوز رژیم عراق از فاز دفاعی وارد فاز هجومی شد و بخش مهمی از سرزمین‌های اشغال شده را آزاد ساخت و آماده ورود به خاک عراق شد.

حفظ شریان اقتصادی کشور و ممانعت از شکست

یکی از مواردی که در ارزیابی عملکرد ارتش در دفاع مقدس باید مورد توجه قرار گیرد، تأمین امنیت آب‌های خلیج فارس برای کشتی‌های ایران بود که با این کار، عملا مانع از فلج شدن اقتصاد کشور شدند. در آن زمان، ۹۰ درصد از صادرات و واردات ایران که از طریق دریا بود و نیروی دریایی از طریق تأمین امنیت خلیج فارس برای کشتیرانی، عملا باعث شد تا اقتصاد ایران در شرایط جنگی نابود نشود و کشور بتواند ۸ سال در برابر تجاوز عراق و حمایت پررنگ مالی کشورهای عربی از بغداد ایستادگی کند.

جمع‌بندی

به لیست فوق می‌توان ده‌ها مورد دیگر را نیز افزود؛ اما هدف از این یادداشت «فهرست کردن» و «احصاء» تمام اقدامات ارتش در دوران دفاع مقدس نیست؛ بلکه صرفا مواردی بیان شد تا نشان دهد ارتش در برابر تجاوز دشمن بعثی چگونه از مرزهای میهن دفاع کرد. این نکته را به خوبی می‌توان در ادبیات رهبر کبیر انقلاب اسلامی و جانشین ایشان رهبر معظم انقلاب نیز مشاهده کرد. حضرت امام خمینی در سال ۱۳۶۸ در اطلاعیه‌ای به شدت از نقش مؤثر ارتش و سپاه در دفاع از کشور «دوشادوش یکدیگر» تقدیر و آن را نشانه «فداکاری»، «ایثار»، «عظمت» و... خواندند.

رهبر معظم انقلاب نیز با «درخشان» خواندن عملکرد ارتش در دوران دفاع مقدس از «معنویت» و «هویت» این بازوی مسلح نظام قدردانی کردند. در این زمینه، بازخوانی بخشی از سخنان ایران در مراسم تحلیف و اعطای سردوشی دانشجویان دانشگاه افسری ارتش در سال ۱۳۹۲ خالی از لطف نیست:

« ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، در یك دوران دشوارِ امتحانِ سخت توانستند آن‌چنان شخصیّتی و هویّتی از خود به منصّه‌ی ظهور و بُروز برسانند كه بی‌شك در گذشته‌های ما نظیر آن را یا نمیشود دید یا بندرت میتوان مشاهده كرد؛ این را جوانان عزیز ما قدر بدانند.»

نویسنده : علیرضا مجیدی