این مانور که برای سنجش توانایی نیروهای نظامی روسیه در حفظ امنیت نظامی در قسمت جنوب غربی این کشور انجام گرفت ، تا 26 سپتامبر (5 مهر ماه) ادامه یافت.

«رزمایش قفقاز 2020» را که خیلی ها از آن بعنوان بزرگترین رزمایش یاد کردند، به نوعی می توان سلسله مانورهای فرماندهی- ستادی راهبردی نامید. در این رزمایش که در مناطق آداناک،آشولوک، کاپوستین،یاز پرودبوی در مناطق جنوبی و شمالی قفقاز روسیه و در آبهای دریای سیاه و دریای خزر برگزار شد، حدود 60 هواپیمای جنگی، 30 کشتی جنگی، 250 تانک، 450 خودروی زرهی، 200 سامانه پرتاب توپ و موشک مشارکت داشتند.

علاوه بر واحدهای رزمی و پشتیبانی لجستیکی نیروهای سه گانه ارتش روسیه که از ارکان اصلی رزمایش بودند، یگانهای گارد ملی و وزارت حوادث غیرمترقبه روسیه نیز  در این مانور به نقش آفرینی پرداخته و توان خود را در مواجهه با شرایط غیرمترقبه به آزمون گذاشتند. 10گردان نظامی مسلح به سامانه‌های موشک‌های ضدهوایی اس-400 و اس-300 و مجموعه سامانه‌های موشکی  توپخانه پانتسیر  سی که از قبل در مناطق درگیر در این رزمایش مستقر شده بودند، مأمور تأمین امنیت و حفاظت از منطقه رزمایش بودند.

این رزمایش نیز همانند اکثر رزمایش های کلاسیک بصورت دو مرحله ای برگزار شد. در مرحله اول طراحی اقدامات نظامی با توجه به شرایط نظامی و سیاسی منطقه، توسط ارگان های فرماندهی نظامی انجام گردید و در مرحله دوم واحدهای نظامی اقدامات جنگی طراحی شده را تمرین نموده و در میدان عمل پیاده ساختند.

اقدامات اصلی نیروهای نظامی در چارچوب این رزمایش در محدوده داخلی منطقه نظامی جنوبی انجام پذیرفت که از این میان می توان به عملیات پیاده سازی تکنیک ها و سیستم های مقابله با موشک های کروز، استفاده از پهپادهای کم سرعت و کوچک برای دفاع از حریم هوایی، و سرکوب اقدامات تروریستی با استفاده از هواپیما و همچنین عملیات ترکیبی آبخاکی و تقرب به ساحل اشاره کرد. 

اما بی تردید نقطه عطف این مانور راهبردی، حضور نیروهای کشورهای خارجی در آن بود که هر کدام با اهداف و نیات خاص خود در این رزمایش بین المللی شرکت کرده بودند. علاوه بر نیروهای مسلح فدراسیون روسیه، نیروهای نظامی از کشورهای ارمنستان، بلاروس، چین، میانمار و پاکستان نیز در این رزمایش شرکت داشتند. اگرچه تعداد  این نیروها از 1000 نفر فراتر نرفت، ولی از لحاظ وجهه بین المللی برای روسیه بسیار حائز اهمیت بود. نمایندگانی از جمهوری آذربایجان، اندونزی، ایران، قزاقستان، تاجیکستان و سریلانکا نیز به‌عنوان ناظر در این مانور حضور داشتند. این نیروها تحت عنوان نیروهای ائتلاف در تمرینات مربوط به مسائل تامین امنیت نظامی در جنوب غربی روسیه به ایفای نقش پرداختند. تمامی نیروهای شرکت کننده در رزمایش تاکتیک‌های دفاعی، محاصره کردن، فرماندهی و مجموعه‌ای از اقدامات عملیاتی و آموزش رزمی در رابطه با مقابله با تروریسم را تمرین کردند. و البته یکی از مهمترین دستاوردهای «رزمایش قفقاز 2020» هماهنگ سازی نیروها در یک عملیات مرکب و تمرین سیستم های فرماندهی و کنترل در «اقدامات نظامی مشترک در چارچوب نیروهای چند ملیتی» بود. 

راه یافتن ایران و پاکستان به عنوان دو کشور قدرتمند نظامی جهان اسلام که طی سال های اخیر بیش از گذشته به بلوک شرق نزدیک شده اند و در خصوص بسیاری از چالش های عرصه بین الملل نظریات مشترکی دارند ، بسیار مهم و راهبردی ارزیابی می شود‌. از سوی دیگر قرار گرفتن ایران، روسیه و چین در این رزمایش در کنار هم قابل تأمل بوده و تشکیل جبهه متحد در برابر آمریکا را عینیت می بخشد. برگزاری این رزمایش پیام روشنی به غرب و آمریکا داد که این جبهه سه ضلعی علاوه همکاری اقتصادی، از منظر نظامی نیز همپوشانی دارد و در کنار یکدیگر هستند. پس از آنکه چین و روسیه با تمدید تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد مخالفت کردند، نخستین اقدام مشترک نظامی سه کشور برگزاری این رزمایش بود که قطعاً برای آمریکا پیام واضحی دارد. 

وزارت دفاع روسیه اهداف این کشور از این مانور را تحکیم اعتماد و همکاری بین کشورهای جنوب روسیه شامل حاشیه دریای خزر و دریای سیاه و تامین امنیت و ثبات با شرکت کشورهای منطقه عنوان کرد ولی ناگفته پیداست که روسیه اهداف بالاتری را در این اثنا دنبال می کند. جدیدترین  تجهیزات و دستاوردهای دفاعی و رزمی در راستای هدف محوری رزمایش  یعنی حمایت از امنیت ملی و منافع روسیه به نمایش درآمد و نیز پیام‌های سیاسی و نظامی مورد نظر را به رقبا و دشمنان بالقوه و بالفعل انتقال داد.

شاید در شرایط بحرانی پاندمی کووید-19 اجرای رزمایشی به این وسعت با تعداد کثیر نیروها، دور از انتظار می نمود، ولی بررسی اجمالی شرایط منطقه ای و بین المللی ثابت می کند که روسیه دلیل کافی برای برگزاری چنین رزمایشی را داشته است:

 بحران کریمه و جنگ بین روسیه و اوکراین در سال 2014 سیاست ها و مؤلفه های امنیتی در دریای سیاه را به کلی دگرگون ساخته و تنش ها و ناامنی ها را در این منطقه به طور چشمگیری افزایش داد بطوریکه حتی تحریم روسیه از جانب اروپا را در پی داشت. خط اصلی ساحلی روسیه در دریای سیاه حدود 500 کیلومتر از تنگه کرچ روبروی کریمه تا مرز با آبخازیا امتداد داشت که با ضمیمه شدن کریمه به روسیه در سال 2014، 750 کیلومتر دیگر نیز به خط ساحلی این کشور اضافه شد. به نظر می رسد تغییر منطقه عملیاتی روسیه به سمت مرزهای جنوب غربی و به خصوص به سمت اوکراین نشانه¬ای روشن از استراتژی روسیه برای مقابله با جنگ احتمالی با اوکراین در منطقه کریمه می باشد.

پس از حوادث سال 2014 میان روسیه و اوکراین بر سر منطقه کریمه، مرزهای این دو کشور هیچ وقت امنیت واقعی را تجربه نکرده است بطوریکه کارشناسان نظامی، از این منطقه بعنوان یک محیط غیرقابل پیش بینی و بالقوه پرخطر یاد می کنند. روسیه در حال حاضر، با کمک «ناوگان دریای سیاه» ، عملیات نظامی در سوریه را هدایت می کند. این ناوگان همچنین مسؤولیت اصلی عملیات علیه تحرکات اوکراین در مرزهای شرقی را عهده دار می باشد. با توجه به موارد معنونه، انجام بخش عمده ای از تمرینات «رزمایش قفقاز 2020» در کریمه و نزدیک مرز با اوکراین طبیعی و شاید هم الزامی می نماید. 

از سوی دیگر روسیه خود را ملزم به آمادگی صد در صدی در برابر دشمن سنتی و درجه 1 خویش «ناتو» می داند. اگرچه ناتو در سالهای اخیر حال و روز خوشی نداشته و با روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا و با سیاستهای یکجانبه¬گرایانه و دامن زدن به اختلافات از سوی او، منفعل تر از گذشته می باشد، لیکن درگیری های جاری در شرق اوکراین منجر به رویارویی جدید روسیه با ناتو شد. به خصوص زمانیکه ناتو در صدد نفوذ به حیاط خلوت روسیه یعنی آسیای مرکزی و قفقاز برمی آید، این رویارویی برای روسیه اهمیت حیاتی پیدا می کند. در سند دکترین نظامی روسیه، از افزایش توان نظامی اعضای ناتو به ویژه گسترش بالقوه آن در اروپای مرکزی و شرقی، بعنوان یک «تهدید اولویت 1» یاد شده است.

همچنین در استراتژی امنیت ملی روسیه، بیان گردیده که درگیری در اوکراین در برابر منافع سیاست خارجی ایالات متحده و اتحادیه اروپا می باشد. بنابراین منطقی است که روسیه  موقعیت خود را در برابر تهدیدات خارجی تقویت نموده و با آنچه که به عنوان فعالیتهای ضد روسی توسط ناتو و گسترش نیروهای خرابکار در منطقه می نامد، مقابله کند. درگیری مسلحانه در شرق اوکراین و حضور فزاینده ناتو در نزدیکی مرزهای روسیه از سال 2014 منجر به تغییراتی در عملکرد نیروهای مسلح روسیه در منطقه نظامی جنوبی (از جمله کریمه) شده است. همزمان با نوسازی ناوگان دریای سیاه، دولت روسیه بودجه¬ای را برای نوسازی امکانات پایگاههای دریای سیاه و ارتقاء زیرساختهای دفاعی کریمه اختصاص داد. تا سال 2017 روسیه 28000 سرباز خود را در کریمه مستقر کرده بود. بسیاری از این افراد پرسنل نیروی دریایی با ناوگان دریای سیاه هستند. 

لذا برداشت کارشناسان نظامی از «رزمایش قفقاز 2020» اینست که این رزمایش به عنوان عنصری از فشار بر کشورهای حامی اوکراین و به خصوص ناتو تلقی شده و این پیام را به کشورهای غربی مخابره کرد که روسیه با داشتن نیروهای مسلح بزرگ در اطراف دریای سیاه، نقشی محوری در امنیت این منطقه ایفا می کند.

روسیه با نمایش تجهیزات نظامی و قدرت نمایی حداکثری، «سیاست بازدارندگی فعال» را به خوبی اجرا کرده و ضمن تثبیت کنترل خود بر منطقه کریمه، به همه قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای همچون اوکراین، ایالات متحده، ناتو و کشورهای اروپایی خط و نشان کشید.

و اما ایران با دو ناو موشک انداز در بخش دریایی این رزمایش شرکت کرد، که مأموریت رزمی خود را در دریای خزر انجام دادند. مشارکت ایران در این رزمایش از این لحاظ اهمیت پیدا می کند که روابط دو کشور ایران و روسیه ، با توجه به تنش های بوجود آمده پیرامون پرونده هسته ای ایران و توافق برجام، وارد مرحله جدیدی شده است. با توجه به نزدیک شدن به اتمام تحریم تسلیحاتی تهران، بدون تردید مسکو به عنوان یکی از بزرگترین حامیان ایران در سازمان ملل که بهمراه چین و همراه ساختن سایر کشورها مانع تمدید این تحریمها علیه ایران شد، خود را برای انعقاد قراردادهای نظامی با تهران آماده می کند و سفرهای هفته های اخیر وزیر دفاع و سایر مقامات لشکری ایران به روسیه چیزی به جز فراهم ساختن مقدمات و تنظیم پیوست های قرادادهای مورد نظر نمی باشد.

پرواضح است که روسیه علاوه بر اهداف سوداگرانه از این قراردادها، از آنها بعنوان گزینه اعمال فشار بر آمریکا نیز بهره برداری می کند. ایران و روسیه با تأکید بر همکاری اقتصادی و نظامی با همدیگر، سیاست بی اعتنایی به تهدیدهای آمریکا را دنبال می کنند. سیاستی که انزوا و تحقیر هر چه بیشتر آمریکا را در جامعه بین الملل به نمایش گذاشته و هژمونی و هیمنه آمریکا را در برابر سایر کشورها به خصوص اروپایی ها به چالش کشیده است. 

این اولین بار نیست که سه کشور ایران و روسیه و چین رزمایش مشترک برگزار میکنند. این کشورها پیش از این نیز رزمایشی چهار روزه در اواخر سال ۲۰۱۹ در شمال اقیانوس هند و امتداد دریای عرب و خلیج عمان خارج از تنگه هرمز برگزار کرده بودند. همراه شدن جمهوري اسلامي ایران با قدرت هايي مانند چين و روسيه در يک تمرين نظامي در سطح راهبردي ، نشانه نااميدي اين نظام سياسي در مقطع زماني کنوني از بلوک غرب و سوق يافتن بيشتر آن به سمت شرق بوده و پيغام آن براي دولتهاي غربي و احياناً متخاصم کاملا واضح و آشکار است. انزوایی که آمریکا برای ایران ترسیم کرده بود، با برگزاری مانورهای اینچنینی کاملاً رنگ باخته و ایران را بعنوان کنشگر فعال و تأثیرگذار در استراتژیک ترین مناطق جهان معرفی نموده است.

و نکته آخر اینکه حضور هماهنگ شده و همزمان ایران و روسیه و چین در«رزمایش قفقاز 2020» موجب گردیده که این رزمایش جبهه تحریمی‌ها در برابر یکجانبه‌گرایی آمریکا قلمداد گردد که در ابعادی مانند منزوی¬سازی ایالات متحده در جهان، جلوگیری از نفوذ ناتو در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز و همچنین تأمین امنیت سه کشور خصوصاً برای اجرای طرح «یک کمربند- یک جاده» چین، اهمیت بسیاری دارد.