به مناسبت هفته دفاع مقدس، سایت رسمی دفتر مقام معظم رهبری پیام رادیویی ایشان در آغاز تجاوز رژیم بعث را در قالب یک کلیپ تصویری منتشر کرد. مقام معظم رهبری در آن زمان به عنوان نماینده حضرت امام خمینی پیامی را خطاب به ملت ایران صادر می‌کنند که در بخشی از آن بر نقش فعال ارتش در مرزبانی از حریم ایران اسلامی و هوشیاری نسبت به رژیم بعثی حاکم بر عراق تأکید شده است.

نکته مهم در این پیام، زمان انتشار آن است که به روز نخست تجاوز دشمن برمی‌گردد. در نتیجه مقامات عالی مرتبط با نظام در سطوح رهبری انقلاب و نماینده ایشان، همان روزها چنین ارزیابی می‌کردند که ارتش در انجام مأموریت‌های محوله مانند رصد تهدیدات و تحرکات خارجی در آن سوی مرزها عملکرد درخشانی دارد. در این زمینه، نماینده رهبر کبیر انقلاب اسلامی به مردم اطمینان میدهند که ارتش جمهوری اسلامی در برابر تجاوزکنندگان خواهد ایستاد:

«ما تاکنون نخواسته بودیم حمله را آغاز کنیم؛ اما ارتش جمهوری اسلامی تجاوز این بعثی‌های دست‌نشانده را تحمل نمی‌کند و درس تلخی به صدام خواهد داد ... هم‌اکنون نیروهای رزمنده ارتش جمهوری اسلامی ایران در زمین، هوا و دریا به نبرد سرگرم‌اند.»

پایگاه خبری تحلیلی ایران زمین به همین مناسبت در گزارشی اختصاصی به بازخوانی نقش ارتش جمهوری اسلامی ایران در دفاع از تمامیت ارضی کشور می‌پردازد. این گزارش در دو قسمت ارائه می‌گردد. در قسمت نخست، مشکلات ساختاری و محدودیت‌های ارتش در ابتدای تجاوز صدام به ایران واکاوی می‌شود. در قسمت دوم، به تشریح بخشی از اقدامات مؤثر ارتش در مقابله با دشمن بعثی اختصاص دارد.

مشکلات ساختاری ارتش در بدو تجاوز رژیم بعثی

دشمن بعثی در شرایطی به ایران تجاوز کرد که انتظار داشت ارتش ایران به علل مختلف دچار فروپاشی شده باشد. در این زمینه مشکلات داخلی به قدری زیاد بود که حتی بسیاری از کارشناسان نظامی نیز توقع نداشتند ارتش جمهوری اسلامی بتواند ساختار خود را برای مقابله با ارتش بزرگ و قدرتمند عراق بازیابی کند. در فضای شکل گرفته پس از پیروزی انقلاب، برخی گروه‌های مدعی – که در سال‌های بعد برای بقا به کشورهای خارجی پناه بردند – جو بسیار سنگینی علیه ارتش راه انداخته بودند.

خاطره بد ملت ایران از تجربه کودتای ۲۸ مرداد نیز مزید بر علت می‌شد تا در فضای پرشور انقلابی، مطالبه «انحلال ارتش» یا تأسیس «ارتش بی‌طبقه توحیدی»(!) هواداران جدی داشته باشد.
شدت فشارها در این زمینه به اندازه‌ای بود که حتی بسیاری خواستار توقف قراردادهای خرید تسلیحاتی خارجی شدند و در این زمینه نیز تا حدی به مطالبه خود دست یافتند! برساختن دوگانه کاذب «انقلابی-ارتشی» یا اتهام «هواداری ارتش از رژیم شاهنشاهی» در تشدید دشمنی‌ها و فشار بر ارتش بسیار مؤثر بود. رهبر کبیر انقلاب مخالفت خود را با این فضاسازی‌ها بیان کردند و حتی در فروردین ۱۳۵۸ با صدور اطلاعیه‌ای قاطعانه بر ضرورت حفظ ارتش تأکید و روز ۲۹ فروردین را «روز ارتش» نام نهادند. در این پیام، ارتش صراحتا «حافظ استقلال کشور» و «نگهبان مرزهای آن» عنوان شد. هم‌چنین برای کسانی که در رژیم گذشته مرتکب خلاف و گناه صغیره شده بودند نیز حکم «عفو عمومی» صادر شد.

اطلاعیه عمومی فرودین ۵۸، باعث بقای کلیت ارتش شد؛ اما حساسیت‌های منفی نسبت به آن در سطوح مختلف جریان‌های سیاسی همچنان تدام یافت؛ به طوری که حتی به تصمیمات حکومتی و کلان و دستورات اجرایی نیز کشیده شد. در این بخش مرور کوتاهی بر عوامل و زمینه‌های عینی کاهش توان رزمی ارتش در بدو تجاوز رژیم بعث خواهیم داشت:

کاهش دوره خدمت سربازی به یک سال

۱۲ اسفند ۱۳۵۷ و در حالی که کم‌تر از یک ماه از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذشت، تیمسار احمد مدنی وزیر دفاع دولت موقت در سفر به استان سیستان و بلوچستان اعلام کرد دوره نظام وظیفه به یک سال کاهش می‌یابد و این طرح بعد از تصویب در دولت موقت به شورای انقلاب می‌رود تا اجرایی گردد. او سه روز بعد در اظهارات دیگری صراحتا گفت:

«به دنبال طرحی هستیم تا شمار افراد حاضر در ارتش را کاهش دهیم!»

نکته قابل توجه این‌جاست که بخش مهمی از توان رزمی ارتش به ویژه نیروی زمینی را سربازان وظیفه تشکیل می‌دهند به طوری که عمده نیروهای یگان پیاده، سربازان وظیفه می‌باشند. حالا طی یک تصمیم یکشبه و در فضای سنگینی که علیه ارتش ایجاد شده بود، دوره نظام وظیفه تقریبا به نصف کاهش می‌یابد که معنای مستقیم آن، کاهش شدید شمار نیروهای پیاده رزمی می‌باشد.

نقل و انتقالات بی‌ضابطه و سرگردانی در تعمیر و نگهداری تجهیزات

یکی از نکات مهمی که باید برای درک فضای آن روزهای ارتش مورد توجه قرار گیرد، «نقل و انتقالات‌های بی‌ضابطه» بود. در فضای بدبینانه شکل گرفته نسبت به ارتش، نهادهای حکومتی نیز نسبت به تجمیع نیرو در پادگان و شهرهای خاص بدبین بودند و به همین جهت مقرر شد تا حتی الامکان هر ارتشی در شهر خود بماند! «امیر سرتیپ دوم بازنشسته علی نیک فرد» در این مورد می‌گوید: « فقط کمیت نیست که ارتش را سرپا نگه می دارد،کیفیت را هم باید درک کنیم که یکی از آن ها متکی بودن بر اصل «انضباط »است.

در شرایط آن زمان،تعمیر و نگهداری ابزارهای جنگ مختل شده بود؛راننده متخصص تانک در فروشگاه کار میکرد! چون با نقل و انتقالات به صورت بی رویه موافقت شده بود، هر کسی هر جا که دوست داشت، فعالیت می‌کرد. یعنی ساختار ارتش لطمه خورده بود. سازمان ارتش دارای مدیریت نبود. انضباط در ارتش مختل شده بود.»

کمبود جدی در سطوح ارشد و فرماندهی

یکی از رخدادهای مؤثر در کاهش توان رزمی ارتش، تصفیه گروهی از فرماندهان و بازخرید گروه گسترده‌تری از فرماندهان ارتش در ماه‌های نخست پس از انقلاب است. علیرغم فرمان عفو عمومی رهبر کبیر انقلاب، بسیاری از سران و فرماندهان ارشد دوره پهلوی، پس از انقلاب به علت ابهام در وضعیت خود و مشاهده فضای شکل گرفته علیه ارتش در میان گروه‌های سیاسی، ترجیح دادند تا خود را بازخرید کنند.
قاسم تبریزی از پژوهشگران تاریخ معاصر در این مورد می‌گوید: «اوضاع ارتش تا حد زیادی آشفته شده بود و حتی بعضی از نظامی‌ها تا اسفند سال 1357 هم سر کار نمی‌رفتند و تحت تأثیر تبلیغات گروهک‌ها تصور می‌کردند: قرار است ارتش منحل شود!»
در مورد میزان تصفیه‌ها و بازخریدها در ارتش آمار دقیقی وجود ندارد! به عنوان نمونه نیروی هوایی در زمان انقلاب گویا حدود ۳۰هزار پرسنل داشته است. برخی مدعی هستند تنها در نیروی هوایی حدود ۱۴ هزار نفر تصفیه شدند!

شهید چمران بعد از کشف کودتای نقاب (نوژه) می گوید در کل ارتش ۱۲ هزار نفر تصفیه شدند. سرهنگ عسکری از تاریخ‌پژوهان ارتشی می‌گوید بین ۴۵۰۰ تا ۴۷۰۰ ارتشی بعد از انقلاب تصفیه شدند که بیش‌تر آن‌ها در دوره جنگ بازنگری شده و به کار خود بازگشتند. در مجموع به نظر می‌رسد آماری از تصفیه‌ها وجود نداشته باشد؛ اما تردیدی نیست که در سطوح عالی سرتیپ به بالا، بسیاری از سران و فرماندهان ارشد ارتش تصفیه شدند و همین موضوع، خلأ بزرگی در رده فرماندهی ایجاد کرد که جبران آن نیازمند گذشت چند سال است.
در این میان نمی‌توان از نقش مخرب برخی فرماندهان خائن و ضدانقلاب نیز چشم‌پوشی کرد. مقام معظم رهبری که در آن روزها به عنوان نماینده امام از نزدیک در جریان جزئیات تحولات نهادهای نظامی بودند، مقاومت ارتش در برابر این فشار عناصر ضدانقلاب را این گونه روایت می‌کنند:

« من بعضی از این وسوسه‌هاو تلاشهایی را كه[دستگاههای جاسوسی] دشمن [در ارتش] كرده است به شما عرض می‌كنم: ... در اوایل جنگ، عناصری از همان وابستگان به دشمن، سعی می‌كردند كه در زمینه‌ی پشتیبانی و لجستیك و عملیات، كار را معوّق كنند و نگذارند كه ارتش خودش را در صحنه‌ی جنگ نشان دهد. گمان می‌كنم كه هر ارتشی در آن موقعیت در مقابل چنان هجومی قرار می‌گرفت، متلاشی می‌شد. اما ارتش جمهوری اسلامی ایران، ارتش مسلمان و معتقد به آرمانهای الهی، خودش را با چنگ و دندان نگه داشت.»

کاهش بودجه ارتش

در سال ۱۳۵۸ دولت موقت در طرح بودجه سالانه، بودجه ارتش را به یک پنجم بودجه سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۶ کاهش می‌دهد! واضح است که این اقدام باعث کاهش توان رزمی ارتش می‌گردد.
وزیر دفاع دولت موقت، تیمسار احمد مدنی بود که در سال ۱۳۵۱ از ارتش اخراج شده بود. او در سال ۱۳۵۹ به آمریکا مهاجرت کرد و در سال‌های تجاوز رژیم بعث حاضر به بازگشت به وطن و دفاع از مرزهای سرزمین مادری خود نشد!

حضور فعال در مقابله با مزدوران خارجی و تجزیه‌طلبان ضدانقلاب و کاهش توان رزمی برای مقابله با دشمن خارجی

یکی از مواردی که باید در زمینه ارزیابی توان رزمی ارتش جمهوری اسلامی ایران در شهریور سال ۱۳۵۹ و آغاز تجاوز صدام مورد توجه قرار گیرد، نقش فعال و مؤثر ارتش در مقابله با تحرکات تجزیه‌طلبانه ضدانقلاب از فردای پیروزی انقلاب بود که باعث شد توان رزمی آن به تحلیل رود.
تیمسار محمدولی قرنی نخستین فرمانده ارتش جمهوری اسلامی که نقش منحصر به فردی در احیای ارتش پس انقلاب ایفا کرد، در اثر فشارهای ناشی از عملیات ارتش در کردستان استعفا داد. گفته می‌شود در این زمینه اختلاف با احمد مدنی و نخست وزیر دولت موقت نیز تأثیرگذار بوده است. سرتیپ قاسمعلی ظهیرنژاد زئیس ستاد مشترک ارتش (بعد از شهید فلاحی) فرمانده لشکر ۶۴ بود که در استان آذربایجان غربی علیه تجزیه‌طلبان وابسته به حزب دموکرات و گروه شیخ عز الدین حسینی جنگید.

امیر سرتیپ فرض الله شاهین راد با اشاره به آن روزها می‌گوید: «بعد از پاکسازی پیرانشهر و اطراف آن، با باقیمانده گردان ۱۰۶ به گردنه مروارید سنندج رفتیم و تا شروع جنگ با تمام موجودی خود در گردنه بودیم و گردنه مروارید و محور سنندج کامیاران را باز نگاه داشتیم. حال تصور کنید یک گردان با چه شرایطی در این ماموریت های سنگین حضور داشته و در ابتدای جنگ بخشی از همین گردان با گردان 144 ادغام شد و از گردان 144 همانطور که عرض کردم کسی برنگشت.»

نویسنده علیرضا مجیدی

نقش ارتش جمهوری اسلامی در دفاع مقدس

مشاهده