ایران قرار است که پنجم آبان ماه آینده طی توافقی عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا شود؛ اتحادیه‌ای که شامل ارمنستان، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان و بلاروس شده و قرار است در آینده نیز سنگاپور، مالزی و ویتنام نیز به آن الحاق شوند. الحاق تهران به این اتحادیه در فاصله چند روز پس از بازگشت حسن روحانی رییس‌جمهوری کشور از سفر نیویورک و حضور در اجلاس عمومی سازمان ملل متحد اعلام شد. حسن روحانی به از سوی نخست وزیری ارمنستان به ایروان دعوت شد تا در نشست دوره‌ای اتحادیه اوراسیا شرکت کند. اهمیت این موضوع از آنجایی است که ایران از زمان اعلان تحریم‌های دوباره واشنگتن همواره تلاش کرده که به نحوی ارتباط خود را با بازارهای جهانی حفظ کند که مهمترین آن بحث فروش نفت است.

به گفته مقامات کاخ سفید کاهش فروش نفت ایران تا مرز رسیدن آن به صفر اصلی‌ترین هدف آنان برای اعمال فشار اقتصادی علیه تهران است و از این حیث ایران در این دوران سعی داشته که به طریقی فروش نفتی خود را ادامه دهد؛ فروشی که حتی فرضیه‌های نفت برابر کالا را نیز تداعی کرده است؛ اگرچه که مقامات ایران هنوز درباره این نوع از مبادلات به صراحت صحبتی نکرده‌اند. اما فارغ از تمامی این تحلیل‌ها و فرضیه‌ها آنچه که فعلا در کانون توجهات رسانه‌های داخلی و خارجی قرار گرفته حکایت از آن دارد که ایران به دنبال یک برنامه اقتصادی ویژه در منطقه است.

آغاز تحولات در سیاست خارجه

حسن روحانی پیش از عزیمت به ایروان درباره اهمیت این سفر و البته اهداف ثانویه آن یعنی الحاق ایران به اتحادیه اوراسیا به رسانه‌ها چنین توضیح داده بود که ایران از طریق تعاملات و همکاری‌های اقتصادی بحث تجارت جهانی و بازار‌های قرامنطقه‌ای را در نظر گرفته است. این هدف طبعا در یک برنامه بلند مدت قابلیت اجرا پیدا خواهد کرد و در این میان پاستور تجربه برجام را در پیش گرفته است؛ دورانی که ممکن بود در پس لغو تحریم‌های ایران از سوی دولت اوباما همان فرصت طلایی تهران برای آغاز برنامه‌های اقتصادی جهانی بود ولی به هر دلیلی این اتفاق رخ نداد.

نکته دیگری که حسن روحانی به صراحت از آن سخن می‌گوید ماهیت اقتصادی و تجاری دیپلماتیک این سفر بود. این شاید اصلی‌ترین مساله‌ای باشد که روحانی باید به آن پایبند باشد و دولت‌های آینده نیز در همین مسیر قدم بردارند. چراکه بیش از این عموم سفرهای ایران در منطقه ماهیت و هویت سیاسی و استراتژیک داشت که به رغم همه امتیازات و ضرورت‌هایی که دارا بود، باعث شد تا تهران اهداف اقتصادی و تجاری خود را در اولویت اصلی قرار ندهد. اما ایجاد تغییرات گسترده در ساختار وزارت امورخارجه و تعریف معاونت اقتصادی نقطه عطف و بحرانی سیاست خارجه ایران بود که می‌تواند آغازگر اتفاقات مهمی باشند.

بحث مهم دیگری که حسن روحانی در سخنانش قبل از ارمنستان مورد اشاره قرار داد تقویت قوه صادرات ایران بود. تجربه نشان داده است که تعاملات اقتصادی و تجاری تنها در شرایطی می‌تواند رونق اقتصادی و معیشتی را در کشور رقم بزند که موضوع صادرات را پوشش دهد. چراکه تقویت اقتصادی با خود رشد تولید و افزایش تولید نرخ اشتغال را بالا برده و طبعا کاهش بیکاری، سطح فقر را پایین برده که این مساله عملا نرخ مشکلات اجتماعی و فرهنگی را توسعه می‌بخشد.

برزیل، ترکیه و خیلی قبلتر از آن چین سردمداران این جریان بودند و حالا زمان آن رسیده که ایران بعد از رسیدن به یک تثبیت سیاسی و نظامی در منطقه، توان اقتصادی خود را در منطقه و سپس عرصه جهانی اثبات کنند.
البته محور دیگر سخنان روحانی به موضوع تعاملات ایران در منطقه و همکاری با کشورهای همسایه اشاره داشت. این دقیقا می‌تواند پاشنه آشیل ماجرا باشد. چون ایران علی‌رغم داشتن ارتباطات خوب با برخی کشورهای همسایه و منطقه همچنان نتوانسته است به هر دلیلی همکاری خود را با یکی از قدرت‌های اصلی خاورمیانه یعنی عربستان ترمیم کند. البته ریشه اختلافات تهران و ریاض متوجه یک دهه یا یک دولت نمی‌شود و از دوران قبل‌تر حتی پهلوی نیز ما شاهد اختلافات و روابط پر فراز و نشیب بین ایران و عربستان سعودی بودیم.

اهمیت ماجرا از آنجایی است که در سایه این اختلافات ، برخی ارتباطات و تعاملات منطقه‌ای ایران از جمله سطح همکاری‌ با کشورهایی مانند امارات متحده عربی یا بحرین دچار تحولات گسترده شده است تا عملا ایران به همه بازارهای جهانی دسترسی نداشته باشد. این مهمترین مساله‌ای است که در تجارت منطقه‌ای به یک پله عقب‌تر یعنی دیپلماسی مبتنی بر مسائل سیاسی برمی‌گرداند.

چاره کار کجاست؟

اما اینکه ایران در توسعه توان تجاری خود در منطقه چگونه عمل کند، همان سوال مهم و اساسی است که باید نسبت به آن مواضع دقیقی اتخاذ شود. تجربه نشان داده است که تمرکز مفرط بر رفتارهای سیاسی عملا اهداف اقتصادی را در سایه قرار می‌دهد و بالعکس. بنابراین آنچه احساس می‌شود یک رفتار مبتنی بر اهداف اقتصادی توامان با مواضع و راهکارهای سیاسی است.

رضا اردکانیان وزیر نیرو در این خصوص اعتقاد دارد که ایران برای رسیدن به اهداف بلند اقتصادی خود باید هوشمندانه رفتار کند. او اگرچه الحاق به اتحادیه اوراسیا  را مهم و ارزشمند ارزیابی می‌کند ولی اعتقاد دارد که در این مساله هیچ فرصتی برای غفلت یا عقب‌نشینی تهران وجود ندارد.

اردکانیان در این خصوص از ضرورت ایجاد یک سری تغییرات و اصلاحات در سیاست خارجه ایران سخن می‌گوید که عمده این تغییرات را باید همان چینش اهداف اقتصادی و مواضع سیاسی دانست. چراکه توسعه توان اقتصادی همواره در عرصه بین‌المللی توامان با تقویت قدرت چانه‌زنی و رایزنی سیاسی بوده است.

تهران و مسکو در یک جناح

روسیه مهمترین عضو اتحادیه اوراسیاست که البته سوابق همکاری‌های تهران و مسکو نویدبخش آن بوده که ایران می‌تواند یک شریک قدرتمند در این اتحادیه برای آنان باشد. مهدی سنایی سفیر ایران در مسکو در خصوص الحاق ایران به اتحادیه اوراسیا اعتقاد بر آن داشته که این اتفاق یک گام بلند در توسعه تعاملات جهانی ایران است.

او همچنین از تعاملات ایران و روسیه در پس ماجرا اتحادیه اوراسیا پرده برداشته و گفته که این توافق به سبب 3 سال مذاکرات فشدره ایران با دبیرخانه این اتحادیه در مسکو رخ داده است تا عملا به این نتیجه برسیم که اتحادیه اوراسیا از همین حالا مهمترین شراکت دو جانبه ایران و روسیه را داراست.

نکته دیگری که مهدی سنایی به آن اشاره می‌کند این است که الحاق به اتحادیه اوراسیا مسبب به کاهش تعرفه بین از 500 قلم کالای صادراتی ایران خواهد شد که حکایت از توسعه توان صادارات و قدرت تولید و رشد اقتصادی ایران به ویژه در حوزه اقتصاد غیرنفتی دارد. اگرچه که این اتحادیه با خود توسعه مناطق آزاد تجاری را همراه داشته که عملا یادآور جایگاه استراتژیک ایران در تلاقی آسیا و اروپا دارد.
اتحادیه‌ای بزرگتر خواهد شد.

دست بالای ایران در اتحادیه

البته ویژگی مهم دیگری که اتحادیه اروسیا دارد این بوده که به زودی این اتحادیه به مجموعه متشکل از کشورهای بیشتری خواهد شد و در این میان حتی برخی کشورهای لاتین برای عضویت در آن اعلام آمادگی کرده‌اند. اتفاقی که اگر رخ بدهد به سبب جایگاه ایران در این اتحادیه، تهران یک قدرت ویژه در عرصه جهانی خواهد بود.

شنیده‌ها حکایت از آن داشته که چین، هند، کره جنوبی و مصر دیگر قدرتهایی مهمی هستند که برای عضویت در اوراسیا اعلام آمادگی کرده‌اند. البته مهمترین حاشیه‌ای که ممکن است در آینده برای این اتحادیه رخ بدهد، درخواست احتمالی اسراییل برای حضور در این اتحادیه است که باید دید این اتفاق چقدر محتمل است.

البته تاکنون اتفاق موثقی مبنی بر این اتفاق اعلان نشده و هیچ کدام از اعضای این اتحادیه به صورت رسمی درباره احتمال رخداد آن صحبتی نکرده‌اند. هرچند که عضویت زودتر ایران و ابتکار عمل تهران می‌تواند نقش موثری در این اتفاق داشته باشد و از حالا ایران باید رایزنی‌های لازم خود را با روسیه کلید بزند.